Marlou de Bont | Dirk Van Duyse - Erfgoedbibliotheek, Antwerpen

De Antwerpse Erfgoedbibliotheek Hendrik en Atalanta Pers delen een passie voor bibliofiele uitgaven en kunstenaarsboeken

Antwerpen profileert zich al eeuwenlang als boekenstad, met een traditie op wereldniveau in het drukken van boeken waarvan het Museum Plantin-Moretus getuigt, het enige museum op de Unesco-lijst van Werelderfgoed. Er is ook het Letterenhuis, het archief en museum van de Vlaamse letterkunde. En de geschiedenis van de Erfgoedbibliotheek gaat terug tot 1481 toen stadsadvocaat Willem Pauwels zijn verzameling van 41 boeken schonk aan de stad Antwerpen. Zo ontstond de oudste, nog steeds in gebruik zijnde stadsbibliotheek van de Nederlanden. Hoewel die historische collectie de tijd niet overleefde – tijdens de Spaanse Furie (1576) gingen ook de boeken in vlammen op – bleef de bibliotheek doorheen de eeuwen bestaan, met 1805 als mijlpaal toen de collectie werd opengesteld voor het publiek. Anders dan veel andere toenmalige stadsbibliotheken ging de Antwerpse stadsbibliotheek in de negentiende eeuw niet op in een universiteitsbibliotheek, en evenmin in de volksbibliotheek – de voorloper van de huidige openbare bibliotheek – die in die periode ontstond. Ze kreeg daarentegen een afzonderlijke rol als bewaarbibliotheek en onderscheidde zich daarmee van de volksbibliotheek, waar de doorsnee lezer terecht kon om boeken uit te lenen.

Wat de Erfgoedbibliotheek in de collectie opneemt, bewaart ze voor de eeuwigheid. Dit geldt ook voor nieuwe uitgaven, het erfgoed van morgen. Sedert 2008 staat ze bekend als de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Deze naamsverandering verwijst niet alleen naar haar locatie in hartje Antwerpen aan het mooie Hendrik Conscienceplein met het bekende standbeeld van Hendrik Conscience, “de man die zijn volk leerde lezen”. Het toont vooral ook de verbreding van haar actieradius aan met niet alleen een welomschreven collectiebeleid, maar tevens aandacht voor een diepgaande collectieregistratie, laagdrempelige leeszaalfaciliteiten, permanente zorg voor behoud en beheer, digitalisering van uitzonderlijke uitgaven, en een educatief aanbod in functie van informatiegeletterdheid. De publiekswerking tenslotte staat in het teken van de opvallende Nottebohmzaal als uithangbord.

Werd lange tijd een universele kenniscollectie verzameld, dan werd dit in 1980 drastisch ingeperkt tot de zogenaamde “Antverpiensia”, de Vlaamse (cultuur)geschiedenis en de Nederlandse taal- en letterkunde. Deze zwaartepunten worden zo diepgaand mogelijk verzameld. Een opmerkelijke deelcollectie betreft de bibliofiele edities en kunstenaarsboeken, want het zit in de genen van de Erfgoedbibliotheek om dergelijke uitgaven – ook met toegevoegde grafiek – te verzamelen. De focus ligt in het bijzonder op:

• de literaire productie van Vlaamse margedrukkers en bibliofiele uitgevers;

• edities van literaire auteurs uit Nederland die uitsluitend bibliofiel verschijnen;

• kunstenaarsboeken van Vlaamse kunstenaars.

De voorbije decennia werd specifiek ingezet op dit waardevol drukwerk, dat in een beperkte oplage veelal ambachtelijk tot stand komt, waarin vorm en inhoud een organisch geheel vormen met welgekozen teksten die, vaak met toevoeging van originele grafiek, met de hand worden gezet en op de eigen pers gedrukt, met oog voor het juiste papier, de geschikte drukletter en een aangepaste boekband. Het vakmanschap van de drukateliers en boekbinders, en de wisselwerking tussen kunstenaars en schrijvers staan daarbij telkens garant voor zowel een technische als een inhoudelijke kwaliteit.

Dankzij deze verzamelpolitiek zijn deze buitengewone edities, door verzamelaars gezocht en gekoesterd, zo ook publiek beschikbaar. Om dit in de verf te zetten, was het dus geen toeval dat er werd ingegaan op de vraag van Adriaan Raemdonck van De Zwarte Panter – de oudste Belgische galerie voor hedendaagse kunst, eveneens gehuisvest in de Antwerpse historische binnenstad – om eind 2018 in de Nottebohmzaal de succesvolle tentoonstelling “Schilders & schrijvers : 50 jaar galerie De Zwarte Panter” te organiseren, waarbij zijn tot dan 117 gerealiseerde bibliofiele edities in de schijnwerpers werden geplaatst. Kunstenaars als bvb. Fred Bervoets, Jan Cox, Ysbrant,… gingen daarbij in dialoog met schrijvers als bvb. Eddy van Vliet, Gerrit Kouwenaar, Remco Campert,... Deze samenwerkingen resulteerden in zeer heterogene en vaak luxueus uitgevoerde edities waarin woord en beeld elkaar aanvullen. En niet enkel de inhoud was belangrijk, ook de buitenkant moest aanspreken en prikkelen.

Een gelijkaardige visie en missie vinden we ook terug in de telkens opnieuw verrassende en oogstrelende initiatieven van Atalanta Pers, gekenmerkt door de nooit eindigende, gepassioneerde zoektocht naar een hoge kwaliteit en schoonheid, overeenkomstig het zinnebeeld van de kleurige vlinder.  Met deze context voor ogen hoeft het niet te verbazen dat de Erfgoedbibliotheek eveneens hun inhoudelijk en vormelijk gevarieerde en kwaliteitsvolle productie van bijzondere literaire uitgaven en kunstenaarsboeken aandachtig volgt.

In de missie van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience staat te lezen dat ze “haar collecties maximaal toegankelijk en beschikbaar [maakt] voor onderzoek, studie, inspiratie en beleving. Als kennis- en geheugeninstelling verbindt zij verleden, heden en toekomst en biedt zij ruimte en ondersteuning voor kritische reflectie en nieuwe ideeën.” De uitgaven van Atalanta Pers zijn dan ook een verrijking voor onze bewaarcollectie en onze onderzoekers en gebruikers. Ze zijn immers niet alleen een genot om te lezen en te bekijken, maar eveneens een bron van inspiratie en kennis. We zijn bijgevolg verheugd dat deze ook voor Vlaamse belangstellenden blijvend raadpleegbaar zijn.

Het is bovendien extra fijn vast te stellen dat ook Vlaamse auteurs als Paul Claes, Johan de Boose (met “Mare Vacui”, ter gelegenheid van de 40^ste verjaardag van Atalanta Pers in 2019!), Herman de Coninck, Stefan Hertmans, Jacob van Maerlant (met “Wapene Martijn” als tweede uitgave in 1979!), Paul van Ostaijen (met “Enkele gedichten” in 1980 als derde uitgave!) en Eddy van Vliet in het fonds aanwezig zijn. Deze beperkte opsomming is exemplarisch voor hun insteek, niet alleen recente maar ook historische teksten komen aan bod.

Vandaar langs deze weg onze hulde aan en respect voor René Bakker en echtgenote Tineke Overeem voor het indrukwekkende fonds dat sinds 1979 werd uitgebouwd. Typerend voor hun werking zijn ook de immer warme, fijne contacten en de prettige samenwerking de voorbije jaren. We feliciteren hen met het bereiken van deze mijlpaal, en kijken halsreikend uit naar het moois dat hun toekomstige projecten zal bieden. Succes met uw 45^ste jubileumviering, en ad multos annos!

Marlou de Bont, conservator moderne drukken
Dirk Van Duyse, collectievorming moderne drukken

Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen