Jef Schaeps - Universitetsbibliotheek, Leiden

De Atalanta Pers in Leiden

De boeken van de Atalanta Pers zetten aan tot langzaam en aandachtig lezen en kijken. De losse katernen, de mapjes, de beschermvellen, het uitklappen van de katernen of het omslaan van de leporello´s, het zijn handelingen die om geduld en toewijding vragen. En dat is wat de teksten en beelden ook verlangen. Gedichten, vaak gebaat bij rust en contemplatie, worden aangevuld door, of complementeren de houtsneden, zeefdrukken of andere beelden, die op hun beurt profijt hebben van een aandachtige beschouwing. Er is weinig rumoer in de boeken van de Atalanta Pers. De vorm van de boeken sluit aan bij de inhoud. Het is deze kwaliteit die de boeken van Atalanta Pers zo aantrekkelijk maakt, een kwaliteit die erkend is door verzamelaars. Een van die verzamelaars is de Universiteitsbibliotheek Leiden. De eerlijkheid gebiedt te vermelden dat het de bibliotheek in de eerste plaats te doen was om de teksten, de dichters en schrijvers. Immers, de bibliotheek is de thuishaven van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, ofwel de MdNL. Maar door het inhuizen van de grafische collecties van het Prentenkabinet in de bibliotheek is daar de laatste jaren verandering in gekomen. Ook de grafische kant van de uitgaven is van belang.

De bibliotheek bezit ruim zeventig uitgaven van de Atalanta Pers. Dat is iets meer dan de helft van alle boeken die de Atalanta Pers heeft gemaakt in de afgelopen 45 jaar. De oudste uitgave in Leiden, gepubliceerd in 1981, is een boekje met teksten van Jules de Corte, Kom, kom, niet zo negatief!, nummer 5 uit de fondslijst. De meest recente aanwinst is het in 2023 verschenen boek met beelden van de vorig jaar overleden Cees Andriessen, gecombineerd met poëzie van Anna Enquist. Onder de dichters zijn er enkelen die vaker hebben samengewerkt met de uitgeverij. Huub Beurskens, Willem van Toorn, Wiel Kusters, Leo Vroman, Frans Budé of meer recentelijk Mark Boog zijn allen met meer titels vertegenwoordigd. Willem van Toorn spant de kroon met tien uitgaven. Een van zijn titels is De Waal (1993), waarin de teksten van Van Toorn, zowel proza als poëzie, gecombineerd zijn met litho’s van Willem den Ouden. Andere uitgaven met Van Toorn laten een combinatie met het fotografische werk van René Bakker zien, de grondlegger van de Atalanta Pers.

Onder de beeldend kunstenaars met wie de Atalanta Pers samenwerkte bevinden zich tal van vooraanstaande grafici. Voor sommigen ging het om een eenmalig project, anderen werkten vaker mee, soms in combinatie met verschillende dichters. Zij die vaker meededen hebben iets gemeen, al zullen de kunstenaars dat zelf wellicht niet zo ervaren. Fragmentarische beelden, een abstractie die eerder een reductie van natuurbeelden is dan een in geometrische vormen geboren taal, een rustgevende atmosfeer en een beperkt kleurpalet, waarbij de kleuren nooit mengen, zijn enkele kenmerken van hun werk. Het gaat om grafiek waarvoor vaak de aanduiding ‘poëtisch’ wordt gebruikt. De combinatie met gedichten of andere tekstfragmenten is dus niet zo vreemd. Kunstenaars op wie deze omschrijving van toepassing is, zijn bijvoorbeeld Hans Landsaat en Cees Andriessen. Zij zijn onder de in Leiden bewaarde uitgaven het best vertegenwoordigd. Landsaat combineerde zijn linosneden met een veelheid aan teksten, fragmenten uit gedichten. Zo bezingt hij in Elementen: beelden, tekens (1990) aarde, lucht, vuur en water, aan de hand van teksten die gekozen zijn door René Bakker uit een veelheid van bronnen. De beelden zijn hier gereduceerd tot de kern, tot ‘tekens’. Hetzelfde geldt voor een wat oudere uitgave van Landsaat, Grenzen, overgangen (1983), eveneens met teksten of tekstfragmenten van verschillende dichters, waarin hij in een reeks van zeventien zeefdrukken de grenzen in Berlijn, in Canada en tussen land en water onderzoekt.

Cees Andriessen maakte zijn eerste boek met de Atalanta Pers in 1987: Over de roerloze aarde. Het boek is een bundel van de Franse dichter André Du Bouchet, in de vertaling van Jan Mysjkin. De eerste 25 exemplaren kregen een vijftal linosneden van Cees Andriessen mee. Het Leidse exemplaar heeft een hoger nummer en ontbeert de lino’s van Andriessen. Van meer recente datum is Een drieluik uit 2019, geproduceerd ter gelegenheid van het veertigjarige bestaan van de uitgeverij en de dan aankomende tachtigste verjaardag van de kunstenaar. De cassette bevat een cd met een gefilmd portret van Andriessen door René Bakker, een gedichtencyclus door Andriessens zoon Mischa, Spiegeldeel, en twee leporello’s, Voorbij het uitzicht. Een van de leporello’s is uitgevoerd als houtdruk, de ander als linosnede. Het tegenoverstellen van de twee technieken geeft een goed beeld van de verschillen, gedicteerd dor het materiaal: de rafelige, grove lijnen van de houtsnede en de gladde, strakke lijnen van de linosnede. De laatste uitgave met werk van Cees Andriessen, hierboven al genoemd, is het postuum verschenen Daar binnen. Hiervoor maakt de kunstenaar zes houtsneden, elk gepaard aan een gedicht van Anna Enquist. De houtsneden , of beter, houtdrukken, zijn gemaakt door Andriessens zoon Camiel, op basis van de ontwerpen die hij bij zijn overlijden achterliet.

Maar zoals in het begin gezegd, de boeken van de Atalanta Pers zijn niet alleen het product van dichters en beeldend kunstenaars. Het zijn eveneens de binders en drukkers die hun stempel op de uitgaven drukten. Zij zijn verantwoordelijk voor het uiterlijk van de boeken, voor de foedralen, de mappen, het naaiwerk, het zetten van de teksten, de papierkeuze en alle ander elementen die de uitgave herkenbaar maken als het werk van de Atalanta Pers. En die binders en drukkers, dat zijn René en Tineke Bakker zelf. Misschien maken ze nog eens een uitgave in samenwerking met de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Wie weet.

Jef Schaeps
Conservator Universiteitsbibliotheek Leiden