Bart Jaski - Universiteitsbibliotheek, Utrecht

Atalanta Pers en Utrecht

Utrecht heeft een lange traditie als gaat om het maken van boeken. In een middeleeuwse stad waar de bisschop zetelde werden doorgaans ook kapittels en kloosters gesticht, en was er een grote vraag naar boeken. Dat was in de middeleeuwen zo, toen boeken nog met de hand werden geschreven, maar ook later. Utrecht is de eerste stad in de Noordelijke Nederlanden waarin aanwijsbaar boeken werden gedrukt, pakweg twintig jaar nadat Johannes Gutenberg in de jaren 1450 zijn eerste boeken van de drukpers liet rollen. De revolutie die dit ontketende heeft diepe sporen achtergelaten in religie, cultuur en politiek, zoals de digitale revolutie dat nu doet.

Nicolaes Ketelaer en Gerard de Leempt waren niet lang actief in Utrecht – boekdrukken bood ook toen al geen vast carrièreperspectief – maar in de eeuwen erna vestigden zich tientallen boekdrukkers in Utrecht, met namen zoals Berntsz, Van Borculo, De Roy, Halma en Van Paddenburgh. Duizenden van hun boeken bevinden zich in de collectie van de Universiteitsbibliotheek Utrecht. Gedurende de achttiende eeuw waren er rond de 180 drukkers-uitgevers in de stad actief. Maar Utrecht verloor aan belang, en rond 1830 werd het drukken van boeken gemechaniseerd en was de periode van de handpers voorbij. De drukkers verdwenen uit de stad, en een lange en rijke traditie met hen.

Tegenwoordig zijn er in de stad of zelfs de provincie vrijwel geen boekdrukkers meer te vinden, laat staan die het hele proces van zelf drukken tot uitgeven in eigen hand houden. Gelukkig is Atalanta Pers al 45 jaar in meerdere opzichten een uitzondering, en haar fonds heeft dan ook een plaats in de collectie van de UB. Sommige van hun uitgaven staan in de open opstelling, omdat ze zo direct beschikbaar zijn voor studenten en docenten, maar de meeste zijn te bijzonder, zeldzaam, kostbaar en soms zelfs te kwetsbaar om er ongelimiteerd toegang toe te geven. Ze hebben bij ons vaak het signatuur ‘AF’, en behoren daarmee tot de moderne gedrukte rariora die in depot staan.

Toen ik in 2007 conservator handschriften werd, en enkele jaren erna ook de rariora van de gedrukte boeken onder mij hoede kreeg, kwam ik vanzelfsprekend in contact met René en Tine. Ik werd uitgenodigd bij hen thuis in Baarn, en er werden plannen gemaakt om iets gezamenlijks te doen. Toen het Utrechts Psalter in 2015 in het Memory of the World Register van Unesco werd opgenomen, leidde dat een jaar later tot de uitgave Psalmen van nu. Hierin werden nieuwe psalmen voor de huidige tijd gecomponeerd en voorzien van passende afbeeldingen, al dan niet in samenspraak met het Utrechts Psalter van ruim duizend jaar geleden.

Het werd een prachtig (losbladig) boek, met daarin alles waar Atalanta Pers voor staat: een veelzijdige samenwerking met mensen uit de wereld van de kunst en literatuur, originele invalshoeken, mooie vormgeving, zorgvuldig gekozen typografie, visueel een feest (inclusief foto’s van René), gedrukt op kwaliteitspapier en gevat in een passende band of foedraal; en boven alles gemaakt met liefde, enthousiasme en vakmanschap. En dat kan ook niet anders, wil je een goed deel van je leven hier aan wijden dan is dat geen hobby meer, maar een roeping.

Met het handwerk en vakmanschap van Atalanta Pers is de cirkel naar de middeleeuwen weer rond, toen handschriften stuk voor stuk met de hand werden vervaardigd, met oog voor lay-out, structuur en functionaliteit bij het schrijven, decoreren en inbinden. Kleine kunstwerken zijn het, en die moeten we koesteren. We zijn dan ook blij dat het fonds van Atalanta Pers bij ons ook een thuis heeft gekregen, zo blijven bijzondere boeken uit Utrecht met elkaar in verleden en heden verbonden.

Gefeliciteerd Atalanta, blijf fladderen met jullie papieren vleugels!

Bart Jaski