Hoe het begon en verder is gegaan
Eind jaren 80 van de vorige eeuw wapperden er zwarte rouwvanen langs de Waal als een protestsignaal tegen de immense dijkverzwaringen die Rijkswaterstaat in het gebied zou gaan uitvoeren. Kunstenaars kwamen in het geweer tegen deze no-nonsense-politiek. Onder hen Willem den Ouden, de schilder voor wie dit prachtige landschap van licht, lucht en water dan al bijna 25 jaar thema en onderwerp is.
Vanaf het begin van 1989 is de Atalanta Pers doende geweest om samen met Willem de Ouden een boek te maken dat een hommage zou gaan zijn aan dit unieke rivierenlandschap. De serie litho’s die hij hiervoor maakte, zouden vergezeld moeten gaan van gedichten. Maar door allerlei omstandigheden wilde het project niet goed van de grond komen. Pas toen Willem van Toorn is gevraagd om de tekstuele kant van de uitgave voor zijn rekening te nemen, kwam er lijn en vaart in. Deze dichter voor wie het landschap een belangrijk thema in zijn werk is, was zelf ook nauw betrokken bij het protest tegen de dijkverzwaringen. Een goede en logische keuze dus. Uiteindelijk kon het boek, een kleine 5 jaar later, in 1993 gepresenteerd worden.
We zijn nu bijna 30 jaar verder. Nog altijd woont Willem de Ouden in zijn huis aan de dijk, in Varik. Hij is 94 jaar en erg slecht ter been. Toch schildert hij nog elke dag. “Zonder dat zou ik het niet redden”, zegt hij. Maar zijn wereld is klein geworden. Naar buiten gaan om te schilderen gaat helaas niet meer. Dus werkt hij binnen en schildert hij zichzelf. Toen ik dat zag, besefte ik dat ons werk nog niet af was. Er moest een tweede boek komen dat met De Waal een tweeluik zou gaan vormen. Samen zouden de boeken een uniek portret vormen van Willem den Oudens wereld buiten en binnen de dijk. Ik legde mijn plan aan Willem den Ouden en Willem van Toorn voor. Beiden waren enthousiast. Dus zijn we aan de slag gegaan. Het boek is er nu. Het vergde ruim een jaar voorbereidings- en productietijd, veel minder gelukkig dan nodig was voor het eerste deel. Dat moest ook wel: hoofdpersoon Willem den Ouden liet ons geregeld merken dat er haast gemaakt moest worden...
Over Achter de dijk
Was in het eerste boek het landschap buiten zijn huis aan de rivier het onderwerp, in deze tweede uitgave is de schilder Willem den Ouden in het intieme landschap achter de dijk zelf het onderwerp. De titel die we voor dit boek kozen is dan ook veelzeggend. Achter de dijk heeft zeker niet het karakter van een catalogus met een beschrijving van de zelfportretten die Willem den Ouden schilderde, maar is in woorden en beelden een portret van de schilder zelf.
Opende De Waal met de woorden “Altijd weer de rivier…”, de eerste woorden van het motto in de tweede uitgave luiden: “Nog altijd de rivier …” Het landschap blijft duidelijk het verbindende element tussen beide boeken.
Niet alleen het motto verbindt ze, maar ook de opbouw: net zoals in De Waal bestaat ook de tekst in Achter de dijk uit prozastukken en gedichten. De laatste zijn geïnspireerd door de soms overduidelijke, dan weer verscholen relaties tussen het landschap buiten en de zelfportretten, maar zijn ook reacties op een bepaald zelfportret of wezenlijke elementen ervan. De prozateksten zijn veelal voortgekomen uit (herinneringen aan) gesprekken met of uitspraken van Willem den Ouden over technieken, materialen, invloeden en thema’s, zoals licht, luchten, kleur, talent, kijken en zien. De prozafragmenten omsluiten een reeks van zes gedichten. Dit geheel wordt zowel vooraf gegaan door als afgesloten met een gedicht dat de titel ‘Schilder’ draagt.
Bij alle prozastukken is gebruik gemaakt van beeldmateriaal. Ook naast het eerste en laatste gedicht is een foto geplaatst. In het hart van het boek, tussen gedicht drie en vier, zijn enkele pagina’s ingeruimd voor afbeeldingen van Willem den Oudens zelfportretten en uitsneden daarvan. Twee kleine portretfoto’s begeleiden de twee ‘Schilder’- gedichten. Voor de in Achter de dijk gebruikte afbeeldingen heb ik niet alleen kunnen kiezen uit mijn eigen fotomateriaal, maar ook uit dat van Gijsbert van der Wal, Rob Melchior en Ineke Holzhaus, allen vrienden van de schilder.
Achter de dijk is een portret van het innerlijke landschap van een schilder. Portret en landschap, twee kernbegrippen die ik ook in de vormgeving van het boek zichtbaar heb willen maken. Om die reden hebben de prozateksten het landschapsformaat gekregen, terwijl in de daarbij afgedrukte foto’s het portretformaat is toegepast. Het omgekeerde is het geval bij de foto’s die bij gedichten staan afgedrukt. Het boek zelf heeft het portretformaat, maar het wordt omsloten door een los omslag dat opengevouwen een landschapsformaat heeft. Daarin is een litho gereproduceerd van een gezicht op de Waal vanaf de dijk bij Varik, door Willem den Ouden getekend voor De Waal, het eerste boek.
Beide uitgaven, die uit 1993 en deze uit 2022, zijn op nog een andere manier verbonden. In mijn archief vond ik bij toeval een beeldmerk terug dat Willem den Ouden voor het eerste boek maakte. Het is destijds ongebruikt gebleven, omdat de titelpagina van dat boek geen extra beeld verdroeg. Voor Achter de dijk had ik al een logo ontworpen, samengesteld uit enkele letters in het handschrift van de kunstenaar. Toen ik het vergeten beeldmerk terugvond, waren alle boekpagina’s al gedrukt. Het losse omslag gelukkig nog niet en dus kon ik het op de voorkant daarvan alsnog een plek geven.
Achter de dijk is, zoals de ondertitel zegt, het portret van een schilder. Niet alleen in een aantal door hemzelf geschilderde doeken, maar ook en vooral in de woorden en beelden waarmee enkele van zijn vrienden hebben geprobeerd om hem in dit boek op papier te zetten.
René Bakker
